سیستم ایمنی بدن (Immune System) یکی از پیشرفته ترین دستگاه های شناخته شده در کل جهان است که با کارکرد شگفت انگیزش سلامت انسان در طول زندگی را ضمانت می کند.
بدن انسان در طول روز مورد هجوم انواع موجودات میکروسکوپی همچون ویروس ها و باکتری ها و همچنین سموم شیمیایی قرار می گیرد، با این حال ما اکثر زمان زندگی مان را در سلامت به سر می بریم و هرگز متوجه نمی شویم که سیستم دفاعی بدن مان چه تهدید های بزرگی را از ما دور کرده است!
در ویدیوی بالا می توانید در چند دقیقه با نحوه کارکرد این دستگاه شگفت انگیز آشنا شوید. برای دانستن چیزهای بیشتر و جذاب تر هم در ادامه با ما همراه باشید.
سیستم ایمنی بدن دقیقا چیست؟
دستگاه ایمنی بدن متشکل از چندین اندام داخلی، عروق، بافت ها و مجموعه ی عظیمی از سلول های متنوع است که طراحی شده تا هرگونه تهاجم خارجی به بدن را خنثی کند.
این سیستم به محض شناسایی یک عامل خارجی در بدن، اعلان هشداری را در کل بدن به صدا در می آورد و به سرعت به جنگ آن عامل می رود. در برخی موارد که حمله ی خارجی به بیماری منجر می شود، ما متوجه رخ دادن چیز هایی در بدن مان می شویم؛ اما در اغلب موارد این سیستم به گونه ای خطر را دفع می کند که ما حتی متوجه حضور بیگانگان در بدن هم نمی شویم.
یکی از اصلی ترین شگفتی های این سیستم این است که تر و خشک را با هم نمی سوزاند! این به این معنی است که دستگاه دفاعی بدن این قابلیت را دارد که فقط به عوامل آسیب رسان حمله کند و به سلول های خودی کاری نداشته باشد.
ما معمولا سیستم ایمنی را با نام گلبول های سفید یا همان لوکوسیت ها می شناسیم. اما این سلول های کوچک در واقع سربازان خط مقدم هستند و خودشان از جای دیگری دستور می گیرند.
در ساخت سلول های جنگنده، چندین دستگاه بدن از جمله مغز استخوان، غده ها و عروق لنفاوی، طحال، آپاندیس، غده تیموس، لوزه ها، غده های آدنوئید و … دخیل هستند که همگی در کنار هم و به طور متمرکز با بیماری می جنگند.
پیش از آن که به بررسی اجزاء و نحوه ی کارکرد سیستم ایمنی بدن بپردازیم، لازم است عوامل بیماری زا را بهتر بشناسیم.
بیماری از کجا می آید؟
پاتوژن ها یا همان عوامل بیماری زا، چیز هایی هستند که ورودشان به بدن اعلان هشدار را فعال می کند. این عوامل به دو گروه میکرو ارگانیسم های زنده (همچون باکتری ها) و میکرو ارگانیسم های غیر زنده (همچون ویروس ها و سموم) تقسیم می شوند.
پاتوژن ها به دلیل بسیار کوچک بودنشان، از راه های بسیاری همچون هوا، آب، تماس های بدنی، اختلاط خون و دیگر مایعات بدنی بین افراد سرایت می کنند.
پاتوژن ها خودشان دارای ترکیبات ریز تری به نام آنتی ژن هستند. آنتی ژن ها ترکیبات مولکولی ای هستند که انواع بسیار گوناگونی دارند و معمولا از جنس پروتئین، چربی، کربوهیدرات و یا اسید نوکلئیک ساخته شده اند.
سیستم هوشمند ایمنی بدن به محض مواجهه با آنتی ژن ها، اعلان هشدار صادر می کند و سلول های جنگنده یا همان گلبول های سفید را فرا می خواند. به این ترتیب بدن به حالت تدافعی وارد می شود و علائم بیماری ظاهر می شوند.
تصویر میکروسکوپی واقعی از یک ویروس و آنتی ژن های روی آن
واکنش بدن به ورود پاتوژن ها و آغاز جنگ
پس از اینکه بدن ورود بیگانگان را تشخیص داد، به سرعت دست به کار می شود و اقدامات مرحله به مرحله ای را برای مقابله با بیماری شروع می کند.
به طور خلاصه نحوه ی واکنش بدن به دو دسته ی دفاع غیر اختصاصی (ایمنی ذاتی) و دفاع اختصاصی (ایمنی تطبیقی) تقسیم می شود که در ادامه به شرح آنها می پردازیم.
دفاع غیر اختصاصی (Innate immune system)
ایمنی ذاتی یا طبیعی، اولین مرحله از واکنش بدن به عامل بیماری است که خودش از چندین مرحله تشکیل می شود.
در مرحله ی اول بدن سعی می کند که اساسا از ورود عامل بیماری زا به بخش های داخلی جلوگیری کند. بدن برای این کار از روش های مختلفی همچون تعرق، سرفه، عطسه و به راه افتادن مایعات مخاطی استفاده می کند تا هرچه سریع تر عوامل بیگانه را خارج کند. در صورتی که عامل بیماری زا به سیستم گوارش وارد شده باشد، بدن سعی می کند با ترشح اسید معده آن را از بین ببرد و یا آن را از طریق ادرار و مدفوع به خارج براند.
اگر با وجود تمام این کار ها باز هم عامل خارجی از بین نرفت، مراحل جدیدی از دفاع غیر اختصاصی شروع می شود. در اینجا بدن به راهکار هایی همچون واکنش التهابی و واکنش دمایی رو می آورد.
واکنش التهابی بیشتر در مواقعی که زخم به وجود آمده باشد به کار می رود. در این نوع از واکنش، بدن در محل زخم به سرعت محیط ایزوله ای را فراهم می کند تا از سرایت پاتوژن ها به دیگر نقاط جلوگیری کند و فرصتی برای گلبول های سفید فراهم شود تا به عوامل بیگانه حمله کنند.
واکنش دیگر بدن، واکنش دمایی است که ما آن را با نام تب می شناسیم. تب کردن در اصل باعث می شود تا بخش زیادی از پاتوژن ها در دمای بالای خون از بین بروند.
بیگانه خواری، آخرین مرحله از دفاع غیر اختصاصی
پس از تمام این مراحل اگر باز هم پاتوژن ها از بین نرفته بودند، پروسه ای به نام بیگانه خواری (فاگوستوز) شروع می شود.
در این مرحله انواع خاصی از گلبول های سفید به نام فاگوسیت ها به جنگ اعزام می شوند تا عوامل خارجی را ببلعند و از بین ببرند. این سلول ها در مغز استخوان ساخته می شوند و به دو دسته ی عمده ی میکروفاژ ها و ماکروفاژ ها تقسیم می شوند و با احاطه کردن عامل خارجی، آن را در خود هضم می کنند. آنها این کار را از طریق آنزیم های لیزوزومی انجام می دهند.
تصویر میکروسکوپی یک سلول ماکروفاژ در حال بلعیدن باکتری ها
دفاع اختصاصی (Adaptive immune system)
اغلب بیماری ها توسط سیستم دفاع غیر اختصاصی از بین می روند و دیگر نیازی به سیستم دفاع اختصاصی نخواهد بود، با این حال بسیاری از عوامل بیماری زا حتی با بیگانه خواری نیز از بین نمی روند و لازم است تا سلول های جنگجوی قدرتمند تری وارد عمل شوند.
در سیستم دفاع اختصاصی، بدن نوع خاصی از گلبول های سفید به نام لنفوسیت (lymphocyte) ها را فرا می خواند. لنفوسیت ها به دو گروه B و T تقسیم می شوند که در مغز استخوان تولید می شوند و وظیفه ی اصلی شان از بین بردن پاتوژن ها از طریق ساخت آنتی بادی است.
در دفاع اختصاصی لنفوسیت ها از طریق خون و مایع لنفاوی فراخوانی می شوند
ساخت آنتی بادی، بنیان دفاع اختصاصی
ساخت پادتن یا همان آنتی بادی، قدرتمند ترین واکنش بدن نسبت به عوامل بیماری زاست. آنتی بادی نوعی پروتئین است که از سلول های لنفوسیت ترشح می شود و به آنتی ژن ها حمله می کند تا آنها را از کار بیندازد.
این سیستم دفاعی به این دلیل اختصاصی نامیده می شود که لنفوسیت‌ها به طور اختصاصی عمل می‌کنند، به این معنی که هر لنفوسیت نوع خاصی از عوامل بیگانه را نابود می کند.
دلیل این امر این است که هر آنتی ژن برای اینکه خنثی شود به آنتی بادی خاص خودش احتیاج دارد. به این ترتیب بدن انبوهی از سلول های سازنده ی پادتن را به کار می گیرد تا برایش پادتن های متنوع تولید کنند.
هر آنتی ژن فقط با آنتی بادی مخصوص خودش از کار می افتد
ایمنی هومورال
لنفوسیت ها پس از ترشح آنتی بادی، آن را مستقیما به جنگ آنتی ژن ها می فرستند. از آنجایی که آنتی بادی در خون منتشر می شود، این نوع از دفاع اختصاصی را ایمنی هومورال می نامند.
آنتی بادی ها پس از برخورد به آنتی ژن مخصوص به خودشان، آن را بی اثر می کنند و به این ترتیب سلول های ماکروفاژ می توانند به سرعت آنها را ببلعند و از بین ببرند.
در تمام این پروسه ی دفاعی، جالب ترین بخش این است که لنفوسیت ها پس از خنثی سازی آنتی ژن ها تقسیم می شوند و سلول های جدیدی به نام لنفوسیت خاطره را به وجود می آورند. لنفوسیت های خاطره دارای حافظه هستند و ساخته می شوند تا در دفعه ی بعدی بدن با سرعت بیشتری بتواند عوامل بیگانه را از بین ببرد.
آنتی بادی های ترشح شده از لنفوسیت ها به سمت عامل بیگانه حمله ور می شوند
ایمنی سلولی
علاوه بر ایمنی هومورال که مربوط به جنگیدن با پاتوژن هاست، نوع دیگری از دفاع اختصاصی نیز وجود دارد که ایمنی سلولی نامیده می شود. در ایمنی سلولی، هدف اصلی مبارزه با سلول هایی از بدن است که دیگر خودی محسوب نمی شوند و به عامل بیگانه آلوده شده اند.
در ایمنی سلولی، لنفوسیت های T به سلول های کشنده ای که سیتوتوکسیک نام دارد تقسیم می شوند. این سلول ها سپس به سلول های آلوده یا سرطانی حمله می کنند و با ایجاد منافذی در آنها، باعث فروپاشی شان می شوند. در همین حال لنفوسیت های T خاطره نیز تشکیل می شوند تا روش مبارزه را بیاموزند و به نسل بعدی جنگجو ها نیز آموزش دهند!
تصویر میکروسکوپی واقعی از یک لنفوسیت T
لنفوسیت ها بالغ می شوند!
جالب است بدانید که لنفوسیت ها پس از آنکه در مغز استخوان به دنیا آمدند، همچون کودکان نا آگاه هستند و آمادگی مبارزه با بیگانگان را ندارند. آنها برای یاد گرفتن روش مبارزه به معبد شائولین بدن یعنی غده تیموس اعزام می شوند تا در آنجا به نینجا های جسور تبدیل شوند!
ما تا اینجا به ماهیت و روش کارکرد سیستم ایمنی بدن پرداختیم. اکنون وقت آن است که بدانیم این سیستم عظیم قدرت خود را از کجا می گیرد و اساسا از کجا مدیریت می شود.
دستگاه لنفاوی بدن، پشتیبان سیستم ایمنی
سیستم لنفاوی بدن انسان، همچون شبکه ی انتقال خون، دستگاهی پیچیده در بدن است که از عروق و غده های لنفاوی تشکیل شده است.
دستگاه لنفاوی بدن اصلی ترین جایگاه برای شکل گیری و توسعه ی گلبول های سفید است، هر چند که علاوه بر پشتیبانی از سیستم ایمنی، این دستگاه کار های زیاد دیگری همچون جذب و انتقال چربی ها، فیلتراسیون و کنترل کیفیت گلبول های قرمز و همچنین جذب مایعات میان بافتی را نیز انجام می دهد.
کارکرد شبکه ی لنفاوی دقیقا شبیه کارکرد شبکه ی انتقال خون است، با این تفاوت که این شبکه مایعی به نام لنف را در بدن به گردش در می آورد. این شبکه همچون شبکه ی انتقال خون نیروی خود را از قلب نمی گیرد و بسیار آرام و بدون فشار کار می کند.
لنف (Lymph) مایعی شفاف است که مملو از سلول های لنفوسیت است. از آنجایی که لنفوسیت ها کار اصلی شان تولید پادتن است، بنابراین می توان گفت که مایع لنف بانک بزرگی از آنتی بادی های بدن است.
این مایع دائما بین مغز استخوان و غده های لنفاوی در حرکت است تا لنفوسیت ها را به آنها برساند. از اصلی ترین غدد لنفاوی بدن می توان به غده تیموس، طحال و لوزه ها اشاره کرد.
گستردگی سیستم لنفاوی در کل بدن
طحال و تیموس در سیستم لنفاوی چه نقشی دارند؟
یکی از اصلی ترین بخش های دستگاه لنفاوی، طحال (Spleen) است. این عضو حیاتی یکی از اصلی ترین منابع ذخیره سازی لنفوسیت های B و T است و پاتوژن های نابود شده توسط لنفوسیت ها را از سطح خون پاک می کند.
کارکرد این عضو فقط محدود به گلبول های سفید نیست. طحال علاوه بر گلبول های سفید، گلبول های قرمز بدن را نیز مدیریت می کند و آنهایی که فرسوده شده اند را از چرخه ی خون خارج می کند. طحال همچنین پلاکت ها را نیز فیلتر می کند و حاوی یک سوم از کل پلاکت های بدن است.
به هنگام مقابله با بیماری، اصلی ترین کار طحال این است که توسط لنفوسیت هایش آنتی بادی تولید کند و به جنگ پاتوژن ها بفرستد.
محل قرار گیری طحال در بدن
همان طور که گفتیم لنفوسیت ها در ابتدای به وجود آمدنشان برای جنگیدن آمادگی ندارند.
دستگاه لنفاوی بدن لنفوسیت ها را برای گذراندن دوره آموزشی شان به غده تیموس (Thymus) اعزام می کند. آنها در تیموس روش مبارزه با بیماری را می آموزند و آماده می شوند تا در موقع لزوم به خوبی کارشان را انجام دهند. غده تیموس با ترشح هورمونی به نام تیموسین، کیفیت پرورش لنفوسیت ها را مدیریت می کند.
محل قرارگیری غده تیموس
سخت کوشی غدد لنفاوی برای حفظ سلامتی
یکی از نشانه های اصلی کارکرد صحیح شبکه ی لنفاوی به هنگام بیماری، بزرگ شدن و دردناک شدن غدد لنفاوی است. به عنوان مثال وقتی می بینید به هنگام سرما خوردگی لوزه هایتان بزرگ و دردناک می شوند، به این دلیل است که سیستم لنفاوی بدن تان سخت مشغول ساخت آنتی بادی و مبارزه با عوامل بیگانه است. بنابراین نگران نباشید و به بدن اعتماد کنید!
ما چه وظیفه ای داریم؟
همان طور که دیدید سیستم ایمنی بدن یک سیستم فوق پیشرفته است که به ما امکان داده بدون نگرانی به زندگی مان بپردازیم. با این حال حتما با خواندن این مقاله متوجه شده اید که این دستگاه برای مقابله با بیماری ها کار چندان آسانی را در پیش ندارد.
به عنوان یک انسان که هوشمند ترین مخلوق خداوند است، ما وظیفه داریم تا از خودمان مراقبت کنیم و در این بین شاید بهترین مراقبت رعایت بهداشت باشد.
تصویر زیر که با میکروسکوپ الکترونیکی گرفته شده یک باکتری خطرناک را نشان می دهد که روی دست یک انسان قرار گرفته است :
همین موجود کوچک به سادگی می تواند چالشی بزرگ را برای بدن و سیستم ایمنی ما به وجود بیاورد؛ و البته به سادگی هم با شست و شوی دست ها از بین می رود! پس چه بهتر که با خود مراقبتی تا حد ممکن از ورود این موجودات خطرناک به بدن مان جلوگیری کنیم.
هرچند که خداوند پشتیبان قدرتمندی به نام سیستم ایمنی را به ما بخشیده، اما این به این معنی نیست که ما مجاز هستیم که با سبک زندگی نادرست، چالش های سلامتی را به زندگی مان فرا بخوانیم😉
عاااااالی عااااالی
مرسی از سایت فوق العادتون
کلی به دانش ما اضافه کردید
به راستی که خلقت خدا شگفت انگیزه!
مطلب و ویدیو هر دو خیلی قشنگ و مفید بودن.ممنون از زحمتی که برای این مقاله کشیدید